Nguyễn Đức Ngữ (? –
1892) là người xã Xuân Phú, huyện
Phúc Thọ, tỉnh
Sơn Tây (nay là xã
Xuân Đình, huyện Phúc Thọ, thành phố
Hà Nội). Ông đã có một tuổi thơ gian khó với việc phải chèo đò từ lúc còn nhỏ để giúp đỡ gia đình kiếm sống.
[1] Khi Pháp đánh
Bắc Kỳ lần thứ nhất (1873), ông có mặt trong đội quân của
triều đình Huế đóng ở Sơn Tây. Do chiến đấu dũng cảm, lập được nhiều chiến công, ông được thăng chức Đốc binh, từ đó có tên gọi là
Đốc Ngữ.Khi xảy ra
Trận Cầu Giấy năm 1883, ông đã là một trong những người có đóng góp lớn cho trận đánh. Tháng 12 năm 1883, khi Pháp chiếm thành Sơn Tây, ông mang quân của mình đến tham gia chiến đấu dưới quyền Chánh sứ Sơn phòng kiêm Tuần phủ
Hưng Hóa Nguyễn Quang Bích và
Bố chánh Nguyễn Văn Giáp[1].Đến 1890, sau khi Nguyễn Quang Bích mất, Đốc Ngữ đem quân đến vùng
Thanh Sơn lập căn cứ riêng, rồi lần lượt mở rộng hoạt động suốt dọc hai bờ
sông Hồng và
sông Đà. Trong cuộc chiến đấu, Ông còn liên kết với
Tống Duy Tân ở
Thanh Hóa và
Đề Kiều ở Rừng Già (Cẩm Khê,
Phú Thọ). Nghĩa quân đã đánh nhiều trận oanh liệt, nhất là Trận
Chợ Bờ (nay là thành phố
Hòa Bình). Quân Pháp giết ông ngày
7 tháng 8 năm
1892, trong một trận chiến không cân sức.
[1]Tên ông được đặt cho một tuyến phố quận
Ba Đình và thị xã
Sơn Tây,
thành phố Hà Nội. Ở
Đà Nẵng có một con đường mang tên ông tại phường
Hòa Cường Bắc quận
Hải Châu. Ở
thành phố Hồ Chí Minh có một con đường mang tên ông tại
quận 8.